Przejdź do wyszukiwarki
Przejdź do menu górnego
Przejdź do menu lewego
Przejdź do treści głównej
Przejdź do strony startowej
Przejdź do danych adresowych
piątek, 29 marca 2024
Herb / logo podmiotu Urząd Gminy w Żołyni
37-110 Żołynia, Rynek 22
tel. (017) 22 43 018, fax (017) 22 43 476
e-mail: urzad@zolynia.pl, http: www.zolynia.pl
Wersja archiwalna BIP.
Nowa wersja dostępna pod adresem https://zolynia.biuletyn.net/

Strona główna / Informacje o Gminie / Historia Gminy


wysoki kontrast powiększ czcionkę Ikona drukarki Ikona koperty
 

PRADZIEJE ŻOŁYNI I OKOLIC

Najstarsze ślady bytności człowieka w rejonie Żołyni to głównie krzemienne narzędzia oraz ceramika użytkowa, pochodzące z IX tysiąclecia p.n.e. Stwierdzono to w czasie badań archeologicznych prowadzonych w latach 80-tych. Stanowiska wykopaliskowe znajdują się w Żołyni, Rakszawie, Brzózie Stadnickiej i Giedlarowej. O wczesnym średniowieczu wiadomo niezbyt wiele, a to ze względu na nieliczne źródła historyczne i skąpy materiał archeologiczny. Wiadomo na pewno, że pierwszy etap zakładania osiedli ludzkich w okolicach Żołyni, porośniętych wówczas Puszczą Sandomierską, przypada na wiek XIV. Do puszczy przybywali chłopi uciekając przed pańszczyzną, osiedlano tu także jeńców tureckich. Według badań etnograficznych, Żołynia była wówczas w znacznej części wsią tatarską. Nie znana jest dokładna data założenia Żołyni. Przypuszczać można iż istniała zapewne już w XIV wieku. Najstarsza wzmianka pisana pochodzi z dokumentu z roku 1450 i mówi o Żołyni jako o "małej osadzie zagrzebanej w puszczy". Natomiast pierwsza pisana historyczna wzmianka mówiąca o żołyńskim sołectwie pochodzi z 1508 roku. Pierwotna nazwa miejscowości to Machowice, później, za czasów Lubomirskich, nosiła ona przez jakiś czas nazwę Lubomierz. Według przekazywanej tradycji nazwa Żołynia wywodzi się od żołędzi lub koloru żółtego. W średniowieczu i później rosły tu żółkniejące jesienią lasy dębowe, z których żołędzie miano wykorzystywać jako paszę dla zwierząt gospodarskich.

ŻOŁYNIA OD WIEKU XVI DO POŁOWY XVIII

W wieku XVI Żołynia liczyła już 470 mieszkańców i należała do rodu Pileckich, ówczesnych właścicieli Łańcuta. Krzysztof Pilecki, pierwszy znany właściciel Żołyni, jako zagorzały krzewiciel luteranizmu wybudował wówczas we wsi zbór kalwiński. Siedemdziesiąt lat później, w 1578 roku nastąpiła zmiana właściciela, Żołynia przeszła w ręce Stanisława Stadnickiego, bardziej znanego jako "Diabeł Łańcucki", a to ze względu na awanturniczy charakter. Po jego śmierci dobrami rodu zarządzali synowie: Zygmunt i Władysław. W miejscu zniszczonego pożarem zboru, wybudowali drewniany kościół, ale nie na długo. Wkrótce, podczas najazdu Tatarów w 1624 roku został spalony wraz z całą wsią, wielu żołyniaków zginęło, pozostali dostali się do niewoli. Rok 1629 to kolejna zmiana właściciela Żołyni. Dysponujący znaczną fortuną, Stanisław Lubomirski przejął zadłużone dobra łańcuckie, w tym Żołynię. Lubomirscy bardzo dbali o rozwój swych posiadłości. Nadali części wsi prawa miejskie i herb, w tym czasie Żołynia zmieniła nazwę na Lubomierz. Pod tą nazwą wspomina ją Henryk Sienkiewicz w powieści "Potop" opisując stoczoną tu walkę wojsk Czarnieckiego ze Szwedami (w pobliżu plebani). W latach 1641-46 powstał nowy kościół w Żołyni, a sama wieś rozkwitła. Rok 1672 przerwał pomyślne lata. Wieś znów najechali Tatarzy, zniszczyli ją, a kolejny już kościół spłonął. Kolejne nieszczęścia dotknęły wieś podczas wielokrotnych przemarszów wojsk saskich, szwedzkich, rosyjskich i polskich w czasie wojny północnej (lata 1701-1721) i wojny o sukcesję tronu (lata 1733-1735). Troska Lubomirskich o swe dobra pozwoliła jednak podnieść wieś z upadku. Żołynia stała się wówczas liczącym się w regionie ośrodkiem rzemiosła i handlu. Liczni rzemieślnicy: 45 tkaczy, 4 karczmy zajezdne, 2 browary, 4 młyny (według spisu z 1713 roku), produkowali na potrzeby lokalnego rynku, a w miejscowości odbywały się jarmarki i doroczne targi. Były to już zalążki miasta, którego powstanie okazało się tylko kwestią czasu. Kiedy dokładnie z części gruntów Żołyni wydzielono miasto Lubomierz, nie wiadomo. Doszło do tego na pewno przed 1735 rokiem, a po 1721, w czasie kiedy właścicielem dóbr określanych ogólnie mianem łańcuckich, był Teodor Lubomirski. Powstanie miasta zbiegło się z upadkiem Rzeczypospolitej.

POD ZABOREM AUSTRIACKIM

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku wieś Żołynia i miasto Lubomierz znalazły się w zaborze austriackim. Na szczęście ów fakt nie miał większego wpływu na sytuację gospodarczą wsi i miast. Z czasem zaniechano używania nazwy Lubomierz, pozostała Żołynia. W 1788 roku w miasteczku odnotowano 270 rzemieślników, dla porównania w tym samym czasie w Łańcucie było ich zaledwie 133. Na początku XIX wieku, bazując na tradycjach tkackich utworzno manufakturę sukienniczą, która jednak z czasem upadła nie wytrzymując konkurencji. Wpływ na rozwój miejscowości miało ulokowanie w połowie XIX wieku oddziału kawalerii stacjonującego w Żołyni do I wojny światowej, a liczącego 200-300 żołnierzy. Jakkolwiek powstanie listopadowe przeszło w Żołyni bez większego oddźwięku, tak w powstaniu styczniowym 1863 roku żołyniacy brali już czynny udział. Powstańczy oddział zorganizował ówczesny proboszcz Żołyni ks. Paweł Sokalski. Ilu żołynian uczestniczyło w powstaniu trudno określić, natomiast wiadomo na pewno że poległo 27. Pierwsze wybory do Rady Miasta odbyły się w 1866 roku, burmistrzem został Gabriel Kuźniarski. W roku 1867 Żołynię miasto zamieszkiwało 1616 mieszkańców, z czego aż 63% stanowili Żydzi, obecni tu już od XV wieku. Żołynia wieś liczyła 1936 mieszkańców, Brzóza Stadnicka 1529, a Smolarzyny 274. Na wsi Żydzi stanowili 5-10% ogółu mieszkańców. Dużą wagę, jak na owe czasy przywiązywano do nauki. Od początku XVI wieku istniała w Żołyni szkoła parafialna. W 1818 roku powstała 3-klasowa szkoła trywialna mieszcząca się w budynku wikarówki, do której uczęszczało około stu uczniów. W 1865 roku wybudowano nową szkołę, a w 1884 oddano drugi budynek szkolny. Pod koniec XIX wieku w zreorganizowanej 5-klasowej szkole pobierało naukę prawie sześciuset uczniów. W miarę spokojne, choć w niewoli austriackiej życie, przerwał wybuch I wojny światowej. Okupacja Żołyni przez wojska rosyjskie trwała od 13 września 1914 roku do 12 maja 1915. Rosjanie wycofując się spalili centrum Żołyni, domy żydowskie i Urząd Gminy wraz z archiwum. Wojenną niedolę dodatkowo potęgowały epidemie chorób i głód. Odzyskanie niepodległości odbyło się również z udziałem żołyniaków walczących m.in. w legionach.

W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

W okresie międzywojennym Żołynia była miejscowością powiatu łańcuckiego, należącego do województwa lwowskiego. Był to czas intensywnej działalności organizacji ruchu ludowego. W Żołyni funkcjonowały wówczas komórki Stronnictwa Ludowego oraz Związku Młodzieży Wiejskiej "Wici". Wskutek nieudolności Rady Miasta, konfliktu miasto-wieś, a także nieprzychylności Wojewody Lwowskiego, w 1925 roku Żołynia traci prawa miejskie po około dwustu latach od momentu ich uzyskania. Społeczeństwo Żołyni cechowało ogromne poczucie własnej wartości i silny związek z miejscem urodzenia co zaowocowało w 1928 roku Zjazdem Żołyniaków, którzy przybyli z kraju i zagranicy. Szacowano wówczas, że poza rodzinną miejscowością żyje około 1000 żołyniaków. Efektem zjazdu było powołanie Związku Żołyniaków. W 1929 roku Żołynię odwiedził prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, tłumnie przywitany na rynku przez mieszkańców wsi i okolic.

PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ

II wojna światowa zapisała się w okrutny sposób w dziejach Żołyni. Wymordowanie żołyńskich Żydów wywiezionych do obozu zagłady w Bełżcu w roku 1942 oraz pacyfikacja wsi 4 czerwca 1943 roku to najtragiczniejsze wydarzenia z czasu tej wojny. Pacyfikacja, podczas której zamordowano 14 osób została przeprowadzona w odwecie za akcję żołnierzy łańcuckiego obwodu Armii Krajowej na żołyńskie więzienie. Akcja miała na celu uwolnienie aresztowanych członków AK i powiodła się, ale jak strasznym kosztem okazało się niedługo potem. Żołyniacy i mieszkańcy okolicznych wiosek brali czynny udział w ruchu oporu, podejmując niejednokrotnie bohaterską walkę z hitlerowcami, tworząc placówki Związku Walki Zbrojnej, przekształcone w Armię Krajową i Straży Chłopskiej przekształconej w Bataliony Chłopskie. Silny ruch oporu na terenie gminy Żołynia stanowiły zwłaszcza Bataliony Chłopskie. Brały one udział w kilkudziesięciu akcjach zbrojnych, między innymi na urzędy gminne, mleczarnie, a także w akcjach porządkowych, likwidacji agentów i konfidentów niemieckich. Na terenie Żołyni wydawano prasę konspiracyjną. Okupacja hitlerowska zakończyła się 26 lipca 1944 roku, po wkroczeniu do Żołyni oddziałów radzieckich. Kolejną formą ruchu oporu, niemniej ważną jak tajne wojsko czy konspiracyjna prasa, stanowiło tajne nauczanie. W Żołyni tajne nauczanie prowadzono zarówno w zakresie szkoły podstawowej jak i średniej. W zakresie szkoły średniej naukę pobierały 93 osoby, byli to mieszkańcy Żołyni.

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Ważniejsze wydarzenia z powojennej historii Żołyni to utworzenie szkoły średniej, Liceum Ogólnokształcącego w 1945r., od 1974r. zajmującego nowy budynek, uporządkowanie rynku - reprezentacyjnej części wsi, budowa w latach 70-tych filii rzeszowskiej Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego oraz odznaczenie Żołyni w 1983 roku orderem Krzyża Grunwaldu za zasługi w walce z hitlerowcami i poniesione ofiary. Najnowsza historia Żołyni po upadku ustroju socjalistycznego i przemianowaniu w 1989 roku Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na III Rzeczpospolitą, to trwający do dziś okres przemian społeczno-gospodarczych, który przyniósł upragnioną demokrację i samorządność, ale też bezrobocie oraz różnego rodzaju patologie.

 
Data wytworzenia: 2005-04-06
Data udostępnienia: 2005-04-06
Ilość wyświetleń: 3319
Rejestr zmian: zobacz
Sporządzone przez: Administrator
Opublikowane przez: Waldemar Natoński
Logo HTML 4.01 Logo CSS Logo UTF-8 Logo WCAG 2.0 AA
Niniejszy serwis internetowy stosuje pliki cookies (tzw. ciasteczka). Informacja na temat celu ich przechowywania i sposobu zarządzania znajduje się w Polityce prywatności.
Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie informacji zawartych w plikach cookies - zmień ustawienia swojej przeglądarki.
x